Παλαίκαστρο
Το Παλαίκαστρο όπως το ξέρουμε σήμερα αποτελεί μέρος ενός νεότερου οικισμού αφού χρονολογείται η ίδρυσή του μόλις το 1850. Πήρε το όνομά του από τον παρακείμενο λόφο 'Καστρί' όπου στην κορυφή του σώζονται ως σήμερα τα ερείπια ενός Ενετικού Κάστρου. Καθοριστική συμβολή στην δημιουργία του σημερινού χωριού έπαιξε η Μονή Τοπλού. Στη μονή ανήκε το μέρος οπού βρίσκετε σήμερα το Παλαίκαστρο καθώς και όλη η ευρύτερη περιοχή μέχρι το ακρωτήρι του Κάβο Σίδερο.
Στην περιοχή αυτή μετοίκισαν οι κάτοικοι των ορεινών περιοχών (Μαγκασάς - Μητάτο) ύστερα από παραχωρήσεις γης που έκανε η Μονή και έτσι χτίστηκε ο σημερινός οικισμός του Παλαικάστρου.
Δύο ήταν η ανεξάρτητες πόλεις που άκμασαν εδώ κατά την αρχαιότητα, η ΙΤΑΝΟΣ και η ΕΛΕΙΑ. Η περιοχή του Παλαικάστρου φαίνεται να παραμένει ακατοίκητη ως το 1960 π.χ. οπότε και ιδρύθηκαν οι δύο αυτές πόλεις. Επικρατούσα άποψη αναφέρει ότι οι οικισμοί αυτής της περιόδου καταστράφηκαν από τεράστιο παλιρροιακό κύμα που δημιουργήθηκε από την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης (1628 π.χ.)
ΕΛΕΙΑ
Η Αρχαία πόλη ήταν χτισμένη στην σημερινή θέση Ρούσο - Λάκκο και ονομαζόταν ΕΛΕΙΑ (1690 π.χ.). Ο εκτεταμένος και καλοσχεδιασμένος ρυμοτομικά μινωικός οικισμός της Υστερομινωικής Περιόδου, με ίχνη λειψάνων από την Πρώτο- και Μεσομινωική Περίοδο, προσφέρει στον σημερινό επισκέπτη την εικόνα της σχεδόν άθικτης μινωικής πόλης με πλατύς δρόμους και μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα και την κατατάσσει δεύτερη σε μέγεθος μετά την Κνωσό Κρητική πόλη.
Οι ανασκαφές που συνεχίζονται ακόμα και σήμερα από την Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα όπως το περιώνυμο ιερό του Δικταίου Δία στην κορυφή του Πετσοφά, (απόκρημνο ύψωμα στα νότια του Ρούσο - Λάκκο) και αρκετά άλλα σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία ευρίσκονται σήμερα στο μουσείο της Σητείας, το μουσείο Ηρακλείου αλλά και σε μουσεία του εξωτερικού. Τελευταία σημαντική ανακάλυψη που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη είναι το χρυσελεφάντινο αγαλματίδιο ύψους 50 εκ. αριστούργημα της μινωικής τέχνης που πιθανότατα εικονίζει μινωικό νεαρό θεό, και κοσμεί σήμερα το αρχαιολογικό μουσείο της Σητείας.
ΙΤΑΝΟΣ
Σε απόσταση 9 χιλ. βορειοανατολικά από το Παλαίκαστρο πάνω από το γραφικό λιμάνι της σημερινής Ερημούπολης βρίσκονται τα ερείπια της ιστορικής πόλης Ίτανος. Μια πόλη που κατά την αρχαιότητα είχε κατοικηθεί από 10.000 κατοίκους και ήταν ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια της Β.Α. Κρήτης, με εμπορικές και πολιτικές σχέσεις με την Αφρική και ιδιαίτερα Αίγυπτο. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της ένδοξης πόλης αναπαύεται σήμερα ειρηνικά στην γαλήνη του βυθού.